In memoriam Krzysztof Penderecki: veel meer dan een filmcomponist

Muziek | Op zondag 29 maart overleed de Poolse componist, dirigent en muziekpedagoog Krzysztof Penderecki. Hij werd 86. Penderecki behoort tot de meest gevierde en gerenommeerde componisten ter wereld en hij was bovendien een nationale held in Polen. Het Poolse ministerie van Cultuur noemde hem in een tweet "een van de grootste Poolse musici en een wereldautoriteit in de hedendaagse muziek".

Door Pickx

Deel dit nieuws

De exposure aan een groot filmpubliek legt een componist geen windeieren. Krzysztof Penderecki dankt zijn bekendheid dan ook vooral aan het gebruik van zijn muziek in cultfilms als 'The Exorcist' van William Friedkin, 'The Shining' van Stanley Kubrick, 'Shutter Island' van Martin Scorsese of 'Wild at heart' van David Lynch. Ook voor de serie 'Twin Peaks' (video) koos Lynch muziek van Penderecki uit. Vorig jaar kreeg de Poolse componist nog een carrièreprijs op de World Soundtrack Awards van Film Fest Gent. Een hele verdienste, maar Penderecki reduceren tot filmcomponist, zoals heel wat krantenkoppen naar aanleiding van zijn overlijden suggereren, doet de man echt oneer aan.

Ongewone klanken en geluidsbanden

Penderecki maakte een hele evolutie door, van Poolse avant-garde naar postromantiek en hedendaagse elektronica. Zijn muziek begon experimenteel. Met collega's als Henryk Gorecki en de oudere Witold Lutoslawski behoorde Penderecki tot een vroege lichting 'moderne Polen' die hun opwachting maakten op Warschauer Herbst, het grootse festival voor hedendaagse muziek in Polen, dat ook aansluiting zocht bij de West-Europese avant-garde. Penderecki debuteerde er in 1959 met 'Strophen' en 'Uit de Psalmen Davids', vocaal-instrumentaal werk waarin dissonantie en het geloof al hand in hand gingen. Hij liet instrumenten op bijzondere manieren bespelen, liet ook ongewone klanken horen en zette ook geluidsbanden in.

Video: Penderecki, Strophen

Terugkeer naar tonaliteit en klassieke vormen

Maar Penderecki ging al snel een meer conventionele toer op. Onder het motto "Je kunt niet je leven lang een avant-gardist blijven", werd zijn muziek vanaf zijn 'Lukas Passie' (1966) meer beschrijvend en decoratief. Toen hij rond 1970 ook nog eens teruggreep naar oude tonale middelen en klassieke muziekvormen als de symfonie, keerde de avant-garde hem definitief de rug toe. En vice versa. Zijn latere werk, zoals zijn 'Pools Requiem' (1980-1984), wordt dan weer post-romantisch genoemd.

Video: 'Lukas Passie' (1966), integraal, met partituur

Polystilist of opportunist?

Eigenlijk is zijn werk, ondanks de stijlevolutie, al vanaf het prille begin altijd polystilistisch geweest. Wat erop neerkomt dat het doel - vaak de uitdrukking van een levensbeschouwelijke idee - de middelen heiligt. Collega's namen hem dat niet in dank af: volgens hen was Penderecki gewoon een opportunist. Zo doopte hij bv. een strijkerswerk uit 1960, opgebouwd uit krijsende klankblokken dat oorspronkelijk de titel 8'37" meekreeg, om tot  'klaagzang' of 'Threnos' voor de slachtoffers van Hiroshima'. Pas onder die titel werd het werk wereldberoemd en geldt het sindsdien als één van de standaardwerken binnen de nieuwe muziek. Een marketingstunt avant-la lettre? Het legde hem alvast geen windeieren.

Olympische Spelen en hedendaagse elektronica

Penderecki was ook ontzettend productief. Hij schreef maar liefst 8 symfonieën, 4 opera's, heel wat werk voor strijkorkest, concerti, cantates en ook bijzonder veel koorcomposities. In 1972 componeerde Penderecki ook muziek voor de openingsceremonie van de Olympische Spelen in München. In 2011 trad Penderecki op met Jonny Greenwood van Radiohead en met de Britse elektronicapionier Aphex Twin, die hun interpretaties brachten van werk van de Poolse componist.

Meest gedecoreerde en gelauwerde componist ter wereld

Krzysztof Penderecki is zowat de meest gedecoreerde componist ter wereld. Negen landen verleenden hem een ridderorde en hij kreeg maar liefst 22 eredoctoraten, waaronder ook een van de universiteit van Leuven. Zijn prijzenkast puilde uit: hij won onder andere in 1968 de Prix Italia voor zijn 'Dies Irae' ter nagedachtenis van de slachtoffers van Auschwitz. In 1998 werd hij Foreign Honorary Member of the American Academy of Arts and Letters. In 2004 won hij de Praemium Imperiale voor muziek in Tokio (foto) en in 2005 kreeg hij de hoogste Poolse onderscheiding: de Orde van de Witte Adelaar. Hij werd ook bekroond met vier Grammy's en in september 2019 kreeg hij de Lifetime Achievement Award op de World Soundtrack Awards van Film Fest Gent. Collega-componist Dirk Brossé ging die bij hem thuis in Krakau afleveren, want hij was toen al te ziek om naar Gent te komen. (zie video)

Opdrachtgevers uit heel de wereld stonden dan ook in rijen aan te schuiven. Tot in Chili, Qatar en Nieuw-Zeeland werd Penderecki op hulde onthaald, vaak in samenhang met evenementen die hij zelf dirigeerde. Festivals te zijner ere waren er tot rond zijn 80ste en 85ste nog in Polen, China, Zuid-Korea, Armenië, Duitsland, Hongarije en de VS.

Muziek als eerbetoon en politiek-religieuze aspiraties

Overal ter wereld werd Penderecki in de schijnwerpers en in de bloemetjes gezet, maar hijzelf was ook niet gespeend van enige herdenkingsijver en politiek-religieuze aspiraties. Volgens Penderecki kon hij daar met zijn Poolse achtergrond ook niet omheen.

Tijdens de jaren van communistische overheersing in Polen schreef hij al religieuze muziek, wat tegelijk ook een politiek statement was. De communisten zagen religie immers het liefst van de aardbol verdwijnen en waren daardoor in een onophoudelijke machtsstrijd met de Kerk verwikkeld. Penderecki's 'Pools Requiem' is eveneens doordrongen van een politieke, historische betekenis. Het 'Lacrimosa' (1980) componeerde hij op verzoek van Lech Walesa - het boegbeeld van de Solidariteitsbeweging - ter herdenking van het bloedige neerslaan van de arbeidersprotesten in Gdansk. Daarbij kwamen in 1970 tientallen mensen om en vielen meer dan duizend gewonden. Het 'Agnus Dei' (1981) schreef hij dan weer voor de begrafenis van kardinaal Stefan Wyszynski. En het 'Libera me' (1984) is opgedragen aan de duizenden Polen die door het Sovjetleger in 1940 in Katyn zijn vermoord. Dat de communistische autoriteiten met dergelijke politiek geladen opdrachten niet blij waren, spreekt voor zich.

Voor 'Jeruzalem 3000 jaar' ontstond in 1996-97 een Zevende symfonie. Een pianoconcert wijdde Penderecki aan de slachtoffers van 11 september 2001 in Amerika. Een 'Ciaconna in memoriam Johannes Paulus II' kwam er bij na de dood van de Poolse paus in 2005. Bij een herdenking van de Eerste Wereldoorlog ging in 2014 onder de noemer '100 Voices for Peace' zijn 'Dies Illa' in première in de Brusselse Basiliek van Koekelberg, met 1300 koorzangers van over heel de wereld en een live verbinding naar het Internationaal Ruimtestation ISS met een vredesboodschap van de Duitse astronaut Alexander Gerst. In Armenië anno 2015 eerde Penderecki's 'Derde psalm' ('Talrijk zijn mijn belagers') anderhalf miljoen slachtoffers van de genocide honderd jaar eerder.

Video: repetitie '100 Voices for Peace', Basiliek van Koekelberg, Klarafestival 2014

Carrièreprijs op Film Fest Gent

"De film heeft avant-gardecomponist Krzysztof Penderecki wereldberoemd gemaakt. Film en muziek werden vanuit verschillende inspiratiebronnen één en verrijkten elkaar", zo staat te lezen op de website van Film Fest Gent. Precies daarom kreeg Penderecki vorig jaar een Lifetime Achievement Award van de World Soundtrack Academy. "Grenzen heeft hij verlegd, de pas overleden wereldvermaarde Poolse componist Krzysztof Penderecki. Vooreerst die bij zichzelf, en daarna meer dan eens tussen twee kunstvormen: de muziek en de film. Hijzelf en gelijkaardige grootheden zoals Stanley Kubrick, Martin Scorsese, Andrzej Wajda brachten die samen en het nieuwe geheel kreeg een hogere spirituele dimensie of dook in de krochten van het menselijke onderbewuste."

"Penderecki is één van de meest markante componisten uit de recente muziekgeschiedenis. Zijn muziek heeft die geschiedenis een andere richting gegeven. Ik heb het genoegen gehad hem persoonlijk te mogen leren kennen. Een warm, openminded en integer man wiens muziek steeds een onuitwisbare indruk nalaat," zei Dirk Brossé, componist en dirigent van Brussels Philharmonic die het werk van Penderecki vorig jaar op Film Fest Gent uitvoerde.

Bronnen: De Volkskrant, VRT, Klara, Trouw, Film Fest Gent en Alicja Gescinska over Penderecki in 'Thuis in muziek'

Lees ook:
Krzysztof Penderecki, de componist die vele grenzen verlegde

Luister naar de muziek van Krzysztof Penderecki in je favoriete streaming-apps met eindeloze mobiele data, dankzij Epic Beats.

Video: 'Polymorphia', met beeldfragmenten uit 'The Shining' van Stanley Kubrick, uitgevoerd tijdens de World Soundtrack Awards van Film Fest Gent in 2019

Kijk wat je leuk vindt, waar en wanneer je wilt.

Ontdek Pickx Inloggen

Top

Top